Het spirituele tegenoffensief van Sulak Sivaraksa · 12 juli 1996
De eerste twee van de vier Edele Waarheden zoals Boeddha die heeft geformuleerd, zijn duidelijk. Het leven is lijden en het lijden wordt veroorzaakt door begeerte. Wat dat betreft is er niets nieuws onder de zon.
Gepubliceerd in Trouw, 12 juli 1996
Diezelfde begeerte is de motor van ons economisch systeem. De consumptiemaatschappij heeft zich, zeker na de teloorgang van het communisme, als een olievlek over alle continenten verspreid en is op weg een mondiale monocultuur te worden.
De Thaise maatschappijcriticus Sulak Sivaraksa probeert het tij te keren.
Volgens hem hebben de Edele Waarheden niets aan waarheid ingeboet. Deze begeerte veroorzaakt lijden. Het consumentisme, zoals hij het noemt, vernietigt het milieu, verbruikt de natuurlijke hulpbronnen, verandert de samenleving in een bende egoïstische individuen en breng haat in de harten van de mensen.
Volgens Sivaraksa is de kiem ongewild gelegd door de rationalisten van de Verlichting. Zij drongen de spiritualiteit naar de marges van de samenleving: ‘Ik denk dus ik ben’. Sulak put juist uit spiritualiteit kracht om begeerte, haat en illusies te weerstaan. ‘Ik adem dus ik ben’, zegt hij met Boeddha.
Maar het boeddhisme is voor hem niet de enige mogelijke bron voor spiritualiteit. Ook de andere religies als het Christendom en de Islam dragen in de kern de juiste boodschap, ze zijn alleen misbruikt door de machthebbers.
Ochtendmeditatie
Om zeven uur ‘s ochtends, na de ochtendmeditatie, zet Sulak Sivaraksa zich aan een kopje gemberbouillon met tahu. Ondanks het vroege uur is de tuin van zijn huis ,aan de rand van de rosse buurt, gevuld met de geluiden van de omringende stad. In Bangkok is het nooit meer stil, want er moet tenslotte geld verdient worden.
“Consumentisme is als een demonische religie, met valse normen en waarden. De massamedia en de multinationals leren de mensen dat geld verdienen het hoogste goed is. Hoe meer je verdient hoe beter je bent. Met dat geld koop je dingen die niet essentieel zijn, dingen die je niet nodig hebt om te overleven. In deze samenleving zijn de burgers in de eerste plaats consument en daarop worden ze ook afgerekend. Iemand die zich een Mercedes kan permitteren, is veel belangrijker dan iemand die in een Suzuki rondrijdt.”
“Door de valse waarden en de imaginaire wereld die de mensen wordt voorgehouden, gaan ze zichzelf en hun omgeving haten. Ze kunnen immers nooit aan die beelden voldoen. Mensen zijn individualisten geworden, egoïsten. Dat is tegen-spiritueel. Mensen moeten wel individuen zijn, maar ze moeten op anderen gericht zijn. Een mens moet liefde voelen; niet alleen voor zichzelf, maar ook voor de anderen,” aldus Sivaraksa.
Hij is er echter van overtuigd dat de mensen uiteindelijk tot bezinning zullen komen. “Dit is eindig. De rijken worden super-rijk maar niet gelukkiger. Hun gezinnen vallen uiteen. Ze exporteren wapens naar ons, maar ze krijgen er drugs voor terug. De grote politieke partijen hebben geen verhaal. In het westen zijn de meeste politici opportunistisch en cynisch. Aan ethiek wordt alleen lippendienst bewezen. De Groene partijen hebben een prachtig programma maar om tot sociale rechtvaardigheid te komen moet er een spirituele ontwikkeling zijn. En dat ontbreekt nog.’‘
Thailand
Thailand is hard op weg om zich een plaats te verwerven tussen de groep van ‘Aziatische tijgers’ als Taiwan en Singapore. De regering zet alle kaarten op de industriële ontwikkeling. De economische groei bracht Bangkok behalve enkele oogverblindende wolkenkrabbers ook sloppenwijken. Sinds 1965 liep het percentage van het landoppervlak dat met jungle bedekt was terug van 85 naar 13 procent . De Bangkok Post meldt in januari dat de vercommercialisering van het ambulancevervoer er toe heeft geleid dat het personeel van verschillende ziekenwagens met elkaar op de vuist ging om vermogende verkeersslachtoffers maar in de auto te krijgen. Op bevel van de ziekenhuisdirecties werden gewonden van wie vermoed werd dat ze hun ziekenhuisrekening niet zouden kunnen voldoen, op het plaveisel achtergelaten.
,,Hier in Azië is de ontwikkeling tot consumptiemaatschappij in enkele decennia voltrokken, met een karikatuur als gevolg. Bangkok kent de ergste smog en de langste files van de hele wereld. Buiten de EU is Thailand de grootste afzetmarkt voor Mercedes-Benz. Nu de bossen hier bijna allemaal gekapt zijn, wijken de Thaise bedrijven uit naar de buurlanden. We kappen nu de bossen van Birma en Laos.”
“De rijken worden steeds rijker, de middenklasse krijgt de kruimels en de armen krijgen niets, maar worden gek gemaakt door de reclame. Wij zijn er zo trots op dat we als enige land in de regio nooit gekolonialiseerd zijn. Dat klopt maar half. We zijn politiek nooit onderworpen geweest, maar nu zijn we intellectueel gekolonialiseerd. We volgen het Westen blindelings. We wedijveren met het Westen in slechte eigenschappen. De naam Siam is veranderd in Thailand door een dictator die vond dat al onze culturele waarden niet deugden. We werden gedwongen om westerse kleren te dragen, let wel, je kon in de gevangenis verdwijnen als je traditionele kleding droeg. Nu is die navolging geen wet meer, maar nu is het cultuur geworden.”
“De rijke Thai komen samen in clubs waar de Big-Ben slaat en de Westminster aan de muren hangt. Dan drinken ze Chivas Regal. Hun magazine heet ‘High Class people’. De winkelpaleizen dragen namen als The Mall, Southhall en Central Plaza. Het boeddhisme heeft hier, net als de andere religies elders, zijn essentiële boodschap verloren. Het support het consumentisme. Er zijn genoeg verhalen bekend van monniken die bezig zijn om macht te verkrijgen, die gokken en drinken of drugs gebruiken. Het boeddhisme verwordt tot ritueel waarvan de werkelijke betekenis is verloren gegaan.’‘
Kapitalistisch bolwerk
Nadat de Amerikanen Vietnam aan de communisten hadden moeten laten, besloten ze dat Thailand een kapitalistisch bolwerk moest worden. Ze waren bang dat Thailand Vietnam zou volgen. ,,Voor de Amerikanen was boeddhisme een vorm van atheïsme die verdacht veel overeenkomsten had met het communisme. En niet geheel ten onrechte, kijk naar de Sangha, de boeddhistische leefgemeenschap. In feite is dat een soort commune waarvan de bewoners geen bezittingen hebben.”
“De regering verbood de monniken nog langer de mensen te leren tevreden te zijn met wat voldoende is. Ondertussen hing de overheid overal spandoeken op met teksten als :‘werk is geld en beiden dragen bij tot geluk’. Dat zijn valse waarden, maar de boeddhisten hebben ongelukkigerwijs hun mond gehouden. Het boeddhisme, maar ook het christendom en de islam, hadden ooit geweldige impact, maar nu staan ze aan de kant van de onderdrukker.”
“Een religie moet de mensen leren hoe ze hebzucht, haat en illusies kunnen weerstaan, en dus uiteindelijk hoe ze de regering en de multinationals kunnen weerstaan op een niet gewelddadige spirituele manier.’‘
Spiritualiteit begint volgens Sivaraksa met zelfkennis en de intentie om een beter mens te worden: aandachtig, onbevooroordeeld en minder zelfzuchtig. Hoewel elke religie dat dient te onderwijzen, is voor hem het boeddhisme het meest geschikt. ,,Er geldt geen geloof in een Almachtige; je moet bij jezelf beginnen. Door de aandacht, meditatie en ademhaling leer je van jezelf te houden. Je wordt sterk, niet door kracht, maar door liefde en vriendschap.”
Eigen kracht
Spiritualiteit en religie is niet hetzelfde. Religie is in de eerste plaats geloven in íets, spiritualiteit is geloven in je eigen kracht. Je moet tijd voor jezelf nemen. Wees stil en stel jezelf bloot aan de natuur. Stel jezelf bloot aan jezelf. De mens maakt deel uit van de natuur. We moeten leren dat de natuur is wat ze God noemen. De Hindoes begrepen dat goed. De missionarissen keken altijd neer op hen, want ze waren polytheïstisch. Maar het gaat veel dieper. Hun goden hebben kenmerken van rivieren en bomen. Zo zijn alle delen van de natuur gezichten van één Geest.’‘
“Meer dan tweeduizend jaar geleden wist Boeddha hoe het moest. Voor die doorzichtige plattelandssamenleving waren zijn normen helder: gij zult niet doden en niet stelen. Maar de samenleving is veel gecompliceerder geworden. We hoeven nu niet te doden, maar hoe staan we tegenover de wapenhandel. En het banksysteem, is dat geen vorm van stelen? En mogen rijke landen de arme landen exploiteren?”
“Het lijden in de tijd van Boeddha was eenduidig, nu heb je de hulp van sociale wetenschappen nodig om de oorzaken van het hedendaagse lijden te doorgronden. We moeten de normen, de ethisch leer, herzien en opnieuw formuleren. Geëngageerd boeddhisme moet voortdurend kritische vragen stellen aan zichzelf, het individu en de samenleving om te komen tot een meer open en eenvoudige samenleving. Anders verwordt boeddhisme tot escapisme van de middenklasse.’‘
INEB
Het boeddhisme was in de ogen van velen een leer die mensen aanzette tot navelstaren en het zich onttrekken aan de harde daagse werkelijkheid. Sivaraksa wil dat de boeddhisten hun verantwoordelijkheid nemen en midden in de samenleving staan. Hij stond aan de wieg van INEB, International Network of Engaged Buddhists. In Thailand trekken de monniken van INEB de bomen nu hun oranje pij aan om de houthakkers te weerstaan.
,,In Birma lieten het boeddhisme zich door het regime paaien met mooie tempels en in Japan stierf het in schoonheid. Dat land werd rijk door de rest van Azië uit te buiten, maar er kwam geen woord van kritiek uit die schitterende tempels. Ze speelden met het boeddhisme en ze verdienden veel geld aan uitbundige begrafenissen, maar ze waren niet begaan met het lijden in de wereld. Dat was twintig jaar geleden. Nu zijn de sleutelfiguren van het Japanse boeddhisme toegetreden tot INEB en ze doen veel nuttig werk.”
“Het is belangrijk dat het lijden onder ogen wordt gebracht. Dat geldt ook voor de boeddhisten in het Westen. De meeste boeddhisten in Europa en Amerika komen uit burgerlijke milieus en ze willen helemaal niet met het lijden worden geconfronteerd. Ze willen alleen maar mediteren. Ze maken tijdschriften vol met advertenties. In plaats van over auto’s gaan die advertenties dan over meditatiekussens en thee. Maar in feite is het net zo burgerlijk. Ze leven net zo goed in een ‘happy-at home’ fantasie-wereld.”
“De boeddhisten in Tibet vormen een uitzondering. Al veertig jaar weerstaan ze de Chinese onderdrukker zonder geweld. Het lijkt misschien bij een oppervlakkige beschouwing dat ze niets bereikt hebben, maar ze hebben door hun houding indruk gemaakt op de hele wereld. Door hen zijn de ideeën van het boeddhisme over de hele wereld verspreid.”
Hun geloof in geweldloosheid, Boeddha en de Dalai Lama maakt hen moedig en geeft ze kracht. De Chinese onderdrukking is niet eeuwig, want de Chinese samenleving valt uiteen. Shanghai staat los van Peking. De regering heeft niet alles meer in de hand. De enige bindende factor is het leger nog, en dat wordt gedreven door haat en hebzucht. Daarom zal het uiteen vallen, China wordt een zaak van ‘war-lords’.’‘
Transformatie
Alleen persoonlijke transformatie is volgens Sivaraksa niet genoeg om de maatschappij te veranderen. Een half uur mediteren per dag alleen brengt nog geen boeddhisme in de wereld, daarvoor is die veel te complex. En boeddhisme is niet de enige zaligmakende weg.
,,Het Christendom, en dat geldt ook voor de Islam, waren er van oudsher ook voor de onderdrukten. Maar de Europeanen maakten er de religie van de onderdrukkers van; het werd het geloof van de keizers en de koningen. Als christendom met liefde komt bij hen die lijden en met hen deelt, dan heeft ze succes. Kijk maar naar de bevrijdingstheologie in Zuid Amerika. Ik hoop maar dat de Europese kerken leren van hun broeders in Latijns Amerika.”
“Maar voorlopig verwerpt de paus deze opvattingen. Hij wil het Christendom terugbrengen naar de Middeleeuwen. Maar hij moet het Christendom terugbrengen naar Christus. Terug naar de essentiële leerstellingen en die bruikbaar maken voor de moderne wereld. Mahatma Gandhi greep terug naar de basis van het Christendom in zijn verzet tegen de Engelsen: de universele liefde. Natuurlijk was hij een Hindoe, anders had hij in India niet kunnen opereren, maar zijn verzet was gebaseerd op de elementaire beginselen van het Christendom. De Quakers, maar ook vele andere kerken in het Westen ondanks dat ze aan de kant van de Britten stonden, herkenden dat.”
“Kijk, elk geloof heeft twee kanten, een tribale kant en een universele kant. In het tribale deel is het Hindoeïsme een gewelddadige religie; in de Bhagavad Gita dalen de goden regelmatig van de berg om elkaar te bevechten. Ook het oude testament is tribaal, met het Nieuwe Testament transformeerde het tot een universele liefde. Veel fundamentalisme is gebaseerd op de tribale kant van het geloof. Net als de intolerantie van sommige Christenen die menen dat er geen andere weg is dan hun God. Dat is geen Christendom, maar een fout Europees concept, gebaseerd op het dominante tribale deel van de religie.”
“In de basis is het Christendom een geweldloze religie, die opkomt voor de onderdrukten. Daarom had Gandhi ook zoveel succes met zijn verzet tegen de Engelsen; hij was een ‘intimit enemy’, een intieme vijand. Gandhi werd uiteindelijk vermoord door fanatieke Hindoes omdat hij ook de Moslim wilde liefhebben. En dat brengt ons bij het beste wat een religie je moet leren, je moet degene die het met je oneens is liefhebben. Je moet houden van degene die jou haat. Daarom doen de Tibetanen het goede en daarom heeft Aung San Suu Kyi gelijk met haar geweldloze verzet in Birma. Het is moeilijk, maar mensen moeten moeilijke dingen doen.’‘
* * *