Politiek neemt Echelon nauwelijks serieus · 14 juli 2000
Bijna ieder weldenkend mens is inmiddels overtuigd van het bestaan van Echelon, een door de Verenigde Staten gedomineerd wereldomspannend afluisternet. Behalve de politici, zo lijkt het.
Gepubliceerd in Automatisering Gids, week 28, 2000.
Wereldomspannend afluisternet onttrekt zich aan democratische controle
De Amerikaanse ‘zeer geheime’ dienst NSA heeft ooit een dossier aangelegd over de Engelse prinses Diana van 1056 paginas. Over de inhoud is niets bekend: het aantal paginas is het enige dat de National Security Agency prijsgaf in een afwijzing op een verzoek van een journalist, die met de Freedom of Information Act in de hand inzage vroeg in het dossier. Wel wilde een medewerker van de inlichtingendienst nog kwijt dat lady Di geen doelwit was geweest van de NSA. Haar gesprekken waren toevallig opgenomen. De NSA is de organisatie achter Echelon, een wereldwijd afluisternetwerk dat als een enorme datastofzuiger miljoenen telefoongesprekken en e-mail-boodschappen per uur opvangt en scant op trefwoorden.
Vorige week heeft het Europees Parlement eindelijk besloten een onderzoek in gang te zetten naar het bestaan van Echelon. Hiervoor wordt een tijdelijke commissie ingesteld. Eindelijk, omdat daarop al sinds begin 1998 werd aangedrongen door de groene fracties in het parlement. In januari van dat jaar kwam het Britse instituut Omega Foundation in opdracht van het Directoraat Onderzoek van het parlement met het rapport An Appraisal of Technologies of Political Control, waaruit bleek dat de NSA stelselmatig al het Europese telefoon-, fax- en e-mailverkeer afluistert. De parlementariërs reageerden geschokt, maar ondernamen geen actie.
Economische spionage
Een vervolgrapportage van de Britse onderzoeksjournalist Duncan Campbell zorgde voor meer opschudding. Echelon bleek niet alleen het werk van de NSA. De geheime diensten van Groot-Brittannië, Australië, Canada en Nieuw Zeeland namen ook actief deel in het afluisternetwerk. Bovendien werd de technologie ook ingezet voor economische spionage. Zo zouden Airbus en het Franse bedrijf Thompson-CSF door Echelon miljardenorders zijn kwijtgeraakt aan Amerikaanse concurrenten. De Amerikaanse en Britse overheden hielden ondertussen de lippen stijf op elkaar.
Met het instellen van een tijdelijke commissie is de kogel dan door de kerk. Toch is Groen Links-europarlementariër Kathalijne Buitenweg niet tevreden. “Ik ben blij dat er eindelijk iets gebeurt, maar deze tijdelijke commissie heeft te weinig bevoegdheden. Wij hadden ingezet op een enquetecommissie met de bevoegdheid mensen onder ede te horen. Tijdelijke commissies brengen maatschappelijke onderwerpen in kaart als racisme in Europa en de positie van de vrouw en komen dan met aanbevelingen. Ik heb er weinig vertrouwen in dat met dit onderzoek de waarheid boven water komt.”
Van de 550 europarlementariërs stemden 340 tegen een enquetecommissie met uitgebreide bevoegdheden. Onder hen de leden van de grootste fracties: de liberalen, de christen-democraten en de socialisten. Niet toevallig de bouwstenen van het gros van de Europese regeringen denkt Buitenweg.
“Zij stelden zich op het standpunt dat geen van de betrokken landen in de beklaagdenbank het bestaan van Echelon zou bevestigen, maar daar ben ik niet zo zeker van. De oud-directeur van de CIA, James Woolsey heeft in The Wall Street Journal toegegeven dat de Amerikanen Europese bedrijven bespioneren. Ik denk dat de grote fracties onder druk zijn gezet door hun regeringen.”
Niet alleen het Europees Parlement gaat op onderzoek, ook het Deense parlement en de Belgische senaat ondernemen officiële pogingen om Echelon in kaart te brengen. De Franse officier van justitie Jean-Pierre Thierry heeft de Franse contra-spionagedienst DST opdracht gegeven uit te zoeken welke bedrijven, journalisten en politici worden afgeluisterd.
Rechter
Het Parijse advocatenbureau Jean-Pierre Millet daagt de NSA voor de rechter. Het bureau zegt genoeg bewijzen te hebben op grond waarvan de NSA kan worden gedwongen schadevergoeding te betalen aan een aantal Franse bedrijven die contracten zouden zijn kwijtgeraakt door bedrijfsspionage. De zaak komt waarschijnlijk in het najaar voor.
In 1947 sloten de VS, Groot-Brittannië, Canada, Nieuw Zeeland en Australië een overeenkomst voor samenwerking bij het aftappen van telecommunicatie. Deze UKUSA-overeenkomst, vormde de basis voor Echelon. De NSA en zijn Britse equivalent Government Communications Headquarters (GCHQ) zijn de uitvoerende instanties.
Volgens Campbell duikt de naam Echelon voor het eerst op eind jaren zestig, wanneer enkele tientallen landen tot de oprichting besluiten van International Telecommunications Satellite Organisation (Intelsat), een netwerk van communicatiesatellieten voor internationaal telefoonverkeer. De geheime diensten van Groot-Brittanni en de Verenigde Staten wilden al het Intelsat-verkeer kunnen onderscheppen. Daartoe werden grondstations gebouwd in Cornwall en bij het Amerikaanse Seattle. In de jaren tachtig stapten ook de overige UKUSA-landen in Echelon.
Vanaf 1981 bouwden de NSA en GCHQ aan een wereldwijd digitaal Wide Area Network (Wan) dat alle ontvangststations en verwerkingscentra met elkaar verbindt. In 1995 was dit Wan groter dan het toenmalige Internet.
Inmiddels staan de grondstations en satellietontvangers volgens Campbells rapport niet alleen meer in de Engelstalige landen maar bijvoorbeeld ook in Denemarken, Duitsland, Italië, Turkije en Nederland (Zoutkamp).
Voor het onderscheppen van telefoon-, fax- en Internet-verkeer maakt Echelon volgens de verschillende onderzoeken tegenwoordig gebruik van allerhande technologieën. Alle draadloze verbindingen, of het nu gaat om mobiele telefonie of bijvoorbeeld het verkeer tussen de straalzenders voor vaste telefonie, worden gevolgd door 120 verschillende satellieten, die door de NSA en GCHQ in een baan om de aarde zijn gebracht.
Satellietverbindingen worden gepeild door de grondstations, waarvan de grootste, NSA Field Station F83, in Menwith Hill, Yorkshire staat.
De NSA beschikt volgens Campbell over directe toegang tot de backbones van bijvoorbeeld MCI/Worldcom en Pacific Bell. Op verschillende onderzeese kabels zou met behulp van duikboten aftapapparatuur zijn geplaatst. Op diverse strategische punten in Internet zijn zogenaamde sniffers geïnstalleerd die e-mail en IP-pakketjes kunnen analyseren en onderscheppen.
De onderzoekers schatten dat Echelon per dag drie miljard gesprekken, faxen en e-mail-berichten onderschept. Zeker 90 procent van alle Internet-verkeer zou tegen het licht worden gehouden.
Trefwoorden
Alle onderschepte informatie wordt verspreid over vijf verschillende centra over de wereld en door computers gezeefd op trefwoorden. Dit elektronische woordenboek is gebouwd op intelligente software die voortdurend wordt verfijnd. De deelnemende naties voeden het systeem met trefwoorden.
Ontworpen tijdens de Koude Oorlog was Echelon primair gericht op de communicatie van het Oostblok en de andere communistische landen in de wereld. Zowel Omega Foundation als Campbell beschuldigen de betrokken instanties ervan dat de voelhorens zich nu vooral richten op overheden, organisaties en ondernemingen. Een bron binnen de GCHQ meldde dat zijn organisatie bijvoorbeeld continu Amnesty International en Christian Aid afluistert.
De Tweede Kamer heeft kort voor het zomerreces besloten in september een hoorzitting te houden over het wereldwijde afluistersysteem. Tot zesmaal toe stelden Kamerleden de afgelopen twee jaar vragen aan de diverse ministers. De antwoorden waren weinig bevredigend volgens PvdA-Kamerlid GerritJan van Oven. “De antwoorden van de regering kwamen erop neer dat eventuele afluisterpraktijken plaatsvonden buiten Nederlands grondgebied en dat er derhalve geen stappen konden worden ondernomen. Bovendien zouden de betrokken landen geen mededelingen willen doen over dit soort praktijken.”
Van Oven heeft weinig aan de diverse rapporten en publicaties. “Er is een verschil tussen de wetenschappelijke waarheid en de politieke waarheid. Zolang regeringen het bestaan van Echelon niet toegeven, kunnen wij het functioneren niet toetsen aan bestaande regelgeving. Daarom hebben we nu op initiatief van Groen Links tot een hoorzitting besloten. Daarna zullen we ons weer met de minister onderhouden. Afluisteren is misschien nodig in verband met de staatsveiligheid, maar dan wel binnen strakke grenzen. Als het klopt wat over Echelon wordt beweerd, gaat dat veel verder.”
Europees Parlement
De Tweede Kamer wil in het najaar een aantal deskundigen aan de tand voelen. Een van hen is Yves Poullet, directeur van het Instituut voor Onderzoek naar Informatie en Recht van de Universiteit van Namen. De Waalse hoogleraar kreeg eerder dit jaar opdracht van het Commit voor Toezicht op de Veiligheidsdiensten om een rapport op te maken over Echelon voor de Belgische senaat. Poullet en zijn collega Jean Marc Dinant deden onderzoek op basis van de rapporten van het Europees Parlement, beschikbare documenten van de NSA en verslagen van debatten in het Britse parlement naar aanleiding van vragen over Echelon aan de ministers van Justitie en Defensie .
Yves Poullet kwam tot de conclusie dat de rapporten van Omega Foundation en Duncan Campbell inhoudelijk juist zijn. “We hebben in ieder geval vastgesteld dat de betrokken organisaties beschikken over de technologie om het grootschalig afvangen en analyseren van alle mogelijke telecommunicatie mogelijk te maken. NSA beschikt ook over de software om die enorme stroom data op trefwoord te onderzoeken en rangschikken. Wij kunnen echter niet met zekerheid stellen dat Echelon bestaat, simpelweg omdat we geen directe toegang hebben tot de organisaties en de systemen. Alleen de Britse regering heeft toegegeven dat haar veiligheidsdiensten zich van een soortgelijk systeem bedienen, maar dat daarbij de Britse wet niet wordt overtreden.”
Het bestaan van het wereldwijde snuffelnet wordt eigenlijk niet meer betwijfeld. Verschillende oud-medewerkers van NSA en GCHQ hebben Echelon tot in detail beschreven. Een Canadese spion onthulde in een TV-programma dat Margaret Thatcher twee van haar kabinetsleden in de gaten liet houden met Echelon.
Bill Blick, inspecteur-generaal van de Australische geheime dienst DSD, erkende in een BBC-programma dat zijn organisatie actief deelnam in Echelon. In 1997 veroordeelde een rechter British Telecom op grond van de wet op de nationale veiligheid omdat de telefoonmaatschappij openbaar had gemaakt dat het drie nieuwe glasvezelverbindingen met een capaciteit van 100.000 simultane telefoonverbindingen in de NSA-basis in Menwith Hill had binnen gebracht.
R. James Woolsey, voormalig directeur van de CIA, was het meest openhartig. In een reactie op de verontwaardiging in Europa die het bekend worden van economische spionage had veroorzaakt, bekende hij in The Wall Street Journal van 17 maart dat de Amerikanen inderdaad de Europese bedrijven bespioneren en dat daarbij gebruik wordt gemaakt van Echelon-achtige systemen. “Dat gebeurt niet om jullie technologie te stelen, want eerlijk gezegd beschikken jullie niet over veel technologie die het stelen waard is. Integendeel, de producten van Europese bedrijven zijn duurder en minder geavanceerd dan die van de Amerikaanse industrie. Daardoor kunnen jullie je producten alleen aan de man brengen door functionarissen om te kopen en dat houden wij in de gaten.”
Amazone-woud
Woolsey beschrijft hoe het Franse Thomson-CSF Braziliaanse parlementsleden omkocht. De Amerikaanse inlichtingendienst confronteerde de Braziliaanse regering met die kennis waarop de opdracht voor een miljarden dollars kostend satellietsysteem ter observatie van het Amazone-woud naar een Amerikaans bedrijf ging.
Ook Airbus zwaaide met de portefeuille in een poging de Saoedi’s over te halen om Europese verkeersvliegtuigen aan te schaffen. Na interventie van de Amerikanen liep Boeing met de miljardenorder weg.
Ondanks alles staan de Europese regeringsleiders en eurocommissarissen niet te springen om onderzoek te doen naar Echelon. Eurocommissaris Frits Bolkestein deed Echelon recent nog af als een reeks geruchten. Het lijkt er echter op dat de EU-regeringen het een en ander te verbergen hebben. De Amerikanen en de Britten zijn niet de enigen die graag over de schouders van de andere landen meekijken, weet ook Yves Poullet.
“Ook de Fransen beschikken over systemen om soortgelijke praktijken toe te passen. Zij werken niet binnen Echelon, maar op zichzelf. Wij hebben ook het vermoeden dat de Zwitsers zelfstandig bezig zijn met soortgelijke systemen.”
Een wetenschapper die actief is op dit terrein en anoniem wil blijven is meer expliciet: “De Fransen hebben langs hun grenzen vijf grondstations staan waarmee ze de captains of industry in de buurlanden afluisteren.”
Volgens verschillende Franse kranten, waaronder Le Monde, beschikt het land inderdaad over een eigen Frenchelon. Afluisterposten bevinden zich in het eigen land, in Nieuw Caledonië, de Arabische Emiraten en Frans Guyana. In de ruimte onderschept de in 1995 gelanceerde satelliet Helios-1A de signalen van Intelsat en Inmarsat. De controle is in handen van de verzamelde veiligheidsdiensten DGSE en de militaire inlichtingendienst DRM. Het voornaamste doelwit vormen de Amerikanen, volgens diverse bronnen.
Maar ook Nederland spioneert mee. Vanaf de basis Kattenburg in Amsterdam onderschept en verwerkt het Technisch Informatieverwerking Centrum (TIVC) van het ministerie van Defensie signalen uit de ruimte.
EU-FBI
Volgens een rapport van het Scientific and Technological Options Assessment van het Europees Parlement zijn de vijftien lidstaten van de Europese Unie in 1995 in het geheim overeengekomen een internationaal aftapnetwerk in te richten. Volgens een uitgelekt memorandum is bovendien een overeenkomst gesloten met de UKUSA-landen om te komen tot een zogenaamd EU-FBI surveillance plan. De in de nieuwe Telecomwet opgenomen bepaling die bijvoorbeeld Internet-providers en telecombedrijven verplicht hun netwerken en systemen aftapbaar te maken, is onderdeel van dit plan.
Ondertussen sijpelt steeds meer geheime informatie naar de pers. NBC News onthulde vorige week dat uit CIA-rapporten zou blijken dat deze inlichtingendienst en de NSA met behulp van Echelon Britse bedrijven bespioneren en de informatie doorgeven aan hun Amerikaanse concurrenten. Wie kan wie nog vertrouwen?
Niemand volgens Eurowatch-medewerker Jelle van Buuren. “Het werk van inlichtingendiensten is puur opportunistisch: als het uitkomt werken ze samen en de volgende keer bespioneren ze elkaar.”
In het nieuwe Wetsvoorstel Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV) krijgt de BVD, die overigens Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) gaat heten, eveneens de bevoegdheid om al het satellietverkeer op te vangen en te selecteren op trefwoorden. Het wetsvoorstel spreekt ook over de taak vitale economische belangen van Nederland te beschermen. Dat lijkt een vrijbrief voor economische spionage.
Bovendien krijgt de AIVD de bevoegdheid om in te breken in computers en bijvoorbeeld Trojan Horses te installeren.
Een zwaktebod denkt Van Buuren: “Een eenvoudige tap werkt niet meer. De technologische ontwikkelingen gaan razendsnel. Eerst werd geprobeerd encryptie te verbieden, maar de markt was sterker. Dus nu moeten er nieuwe wegen worden gevonden, zoals het plaatsen van microfoontjes op toetsenborden en het inbouwen van achterdeurtjes in software. Naar verluidt is er druk overleg tussen de inlichtingendiensten en software-producenten.”
Het wetsvoorstel staat de AIVD ook toe versleutelde berichten net zo lang op te slaan tot de code kan worden gekraakt. Van Buuren ziet een paradox. “In het wetsvoorstel staat letterlijk dat versleutelde berichten interessant zijn voor de AIVD. En wat raadt de minister van Binnenlandse Zaken burgers en bedrijven aan in antwoord op Kamervragen over Echelon? Het gebruik van encryptie.”
Maarheze
PvdA-Kamerlid Van Oven voelt zich wat ongemakkelijk met het wetsvoorstel. “Bij de laatste nota van wijziging werd ineens het handelen van de AIVD met het oog op vitale economische belangen aan de orde gesteld. Ik kan me wel iets voorstellen bij die vitale belangen, maar de grenzen zijn niet afgebakend.” Van Oven kent de passages uit het boek Villa Maarheze waarin de nauwe banden worden beschreven tussen de in 1994 opgeheven Inlichtingen Dienst Buitenland (IDB) en grote Nederlandse ondernemingen als Philips. Van Ovens bezorgdheid mag blijken uit het feit dat hij de auteurs van het boek Villa Maarheze, Bob de Graaf en Cees Wiebes, heeft gevraagd als deskundigen op te treden bij de hoorzitting in het parlement.
Van Oven ziet ook dat de bevoegdheid die de WIV aan de AIVD toekent om ongericht alle communicatie te onderscheppen, in strijd is met de Grondwet. “Er is inderdaad spanning tussen die wetten. Dat wordt nog een discussiepunt. Maar ik weet niet zeker of we ons in dit informatietijdperk wel kunnen veroorloven om het niet te doen. Als parlement moeten we dan maar proberen om oneigenlijk gebruik te begrenzen.”
Ook op Europees niveau wringt het een en ander weet Kathalijne Buitenweg: “In september moeten de regeringsleiders in Nice het Grondrechten Handvest ondertekenen. Een van de belangrijkste burgerrechten die erin worden gegarandeerd, is het recht op privacy. Maar de regeringsleiders weten dat dat recht helemaal niet wordt gegarandeerd, integendeel.”
Maar zoals eerder opgemerkt, de politici zijn officieel helemaal niet overtuigd van het bestaan van Echelon.
europa, internet, privacy, telecom
* * *